Cây bã đậu hay ba đậu là một loại dược liệu quý có nguồn gốc từ Trung Quốc được sử dụng nhiều trong đông dược tuy nhiên cần cẩn trọng vì nó mang độc tính cao. Vậy hạt bã đậu có tác dụng gì, sử dụng như thế nào để giảm độc tính mà vẫn mang lại hiệu quả, mời bạn theo dõi bài viết dưới đây để biết thêm chi tiết nhé.
Cây bã đậu là cây gì?
Cây bã đậu tên khoa học Croton tiglium L thuộc họ thầu dầu Euphorbiaceae, còn được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau như cương tử, ba đậu sương tử, ba thục, ba đậu…
Hạt bã đậu phơi khô là Semen Tiglii, hạt tươi là Fructus Crotonis, dầu bã đậu được ép từ hạt gọi là Oleum Tiglii.
Đây là một loại cây thân gỗ cao trung bình 3-6m, cành cây nhẵn, thân cây tròn, bề mặt không có lông. Lá đơn, mọc so le, phiến lá hình xoan dài 6-12cm, rộng 4-5cm, có răng cưa nhỏ chạy dọc mép lá, cuống lá dài 2-5cm, khi còn non lá có màu hồng đỏ.
Hoa cụm, mọc theo chùm dài 10-20cm, hoa đơn tính cùng gốc. Hoa đực có 5 cánh, 17 nhụy mọc ở phía trên, hoa cái có 2 cánh hoặc đôi khi không có cánh mọc ở dưới. Bầu hoa hình cầu lông hình sao, gồm có 3 vòi, nhụy hoa xẻ đôi.
Quả bã đậu thuộc loại quả nang hình trái xoan, màu vàng nhạt bên ngoài nhẵn. Khi quả khô có thể tách làm 3 mảnh vỏ chứa 3 hạt hình trứng, dài 1-2cm rộng 4-6 cm màu nâu hơi xám.
Hạt bã đậu hình trứng, màu nâu xám dài cỡ 10mm, rộng 5-6mm, bên ngoài được bao bọc bởi lớp vỏ cứng.
Khu vực phân bố
Cây bã đậu thường mọc hoang ở các tỉnh thành của Trung Quốc như Hồ Nam, Quảng Tây, Hồ Bắc, Tứ Xuyên hoặc ở các nước khác như Malaysia, Ấn Độ…
Ở Việt Nam cây bã đậu được trồng nhiều ở miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Hòa Bình, Hà Giang, Tuyên Quang…
Thu hái, chế biến
Thu hái
Bộ phận được sử dụng làm thuốc nhiều nhất của cây là hạt bã đậu, được thu hái vào khoảng tháng 4-5. Ngoài ra, rễ và lá cho sản lượng quanh năm cũng có mặt trong các bài thuốc đông y nhưng ít phổ biến.
Khi thu hái chọn bã đậu khô, còn nguyên quả, hạt già chắc mập, nhân màu trắng, có nhiều dầu. Không chọn những quả có hạt lép, quả bị vỡ nát hoặc bị mói mọt nấm mốc.
Chế biến
Tùy vào mục đích sử dụng mà có thể chọn các dạng bào chế khác nhau của dược liệu, thường chủ yếu dùng bã đậu sương. Tuy nhiên trước khi sử dụng cần sơ chế để làm giảm độc tính của cây bã đậu, dưới đây là một số cách có thể tham khảo:
- Cách 1: Giã nát bã đậu, thêm dầu mè, rượu trắng mỗi loại một nửa rồi đem nấu đến khi cạn khô lại là đạt sau đó đem nghiền nát và bảo quản nơi thoáng mát.
- Cách 2: Bóc sạch vỏ ngoài lấy phần nhân, dùng giấy bản gói lại sau đó nghiền nát đến khi dầu ngấm hết ra giấy, còn lại người ta gọi là bã đậu sương.
- Cách 3: Bóc sạch vỏ ngoài bã đậu, đem giã nát sau đó lấy giấy bản quấn lại cho thấm hết dầu, cứ làm đi làm lại như vậy cho đến khi dầu không còn thấm vô nữa thì dừng lại. Sau đó đem sao qua cho vàng, nếu sao đen thì gọi là hắc bã đậu
Thành phần hóa học
Đa số các bộ phận của cây như lá, rễ, vỏ cây đều chứa độc, đặc biệt là hạt bã đậu.
- Protein
- Glyceride colonic
- Croitin
- Alcaloid
- Tiglic
- Stearin
- Phenolic
- Palmatin
- Acid amin
Tác dụng dược lý
Theo y học hiện đại hạt bã đậu có tác dụng gì?
- Kích thích da và niêm mạc: dầu bã đậu được ép từ hạt gây kích thích làm da bị đỏ, sưng lên thành nốt mụn mủ, nếu nhiễm trùng nguy cơ hoại tử khá cao khi sử dụng bôi trực tiếp lên da. Còn khi uống ½-1 giọt có thể sẽ gây cảm giác nóng rát khó chịu trong miệng, dạ dày.
- Nhuận tràng: dầu bã đậu đã được nghiên cứu và cho kết quả kích thích mạnh mẽ lên thành ruột, giúp mật và tụy tăng bài tiết enzym.
- Chống kết tập tiểu cầu: thành phần hóa học PMA trong dầu bã đậu làm gia tăng nồng độ cyclophosphoguanosine (cGMP) trong tiểu cầu, giúp chống lại sự ngưng kết của tiểu cầu một cách mạnh mẽ.
- Ức chế vi khuẩn: nghiên cứu cho thấy nước sắc từ cây bã đậu giúp ức chế sự phát triển và hoạt tính của tụ cầu vàng, trực khuẩn mủ xanh, bạch hầu…
- Giúp giảm đau: thí nghiệm được thực hiện trên chuột nhắt với liều rất nhỏ dầu bã đậu ghi nhận hiệu quả giúp giảm đau từ nhẹ đến trung bình.
Theo y học cổ truyền hạt bã đậu có tác dụng gì?
- Bã đậu có vị cay, tính nóng, có độc, quy vào vị và đại tràng.
- Dược liệu bã đậu có tác dụng khu phong, hành thủy, phá tích, trục đờm, trừ hàn, tiêu thũng. Chủ trị tắc nghẽn ruột, đau tức ngực, thấp khớp dạng thống phong, đầy bụng, rắn cắn, sốt rét…
- Ba đậu sương thường được sử dụng dưới dạng cao thuốc hoặc kết hợp với những vị thuốc khác để làm viên hoàn, liều lượng khoảng 0,01 – 0,05g/ngày.
- Còn lá có thể dùng đắp trực tiếp lên vùng bị đau hoặc tán thành bột dùng như chất sát khuẩn. Nếu dùng phần rễ cây bã đậu thì liều khuyến cáo vào khoảng 3 – 10g/ngày.
Bài thuốc dân gian từ cây bã đậu
Hạt bã đậu có tác dụng gì – Chữa đầy bụng khó tiêu
Chuẩn bị 2 hạt bã đậu (bỏ vỏ và nhân), 2 hạt hạnh nhân cho vào túi vải đập dập. Khi dùng cho hỗn hợp vào chén nước nóng để uống. Nếu thấy bụng hết chướng đầy, đi tiêu được rồi thì ngưng.
Trị đại tiện bí, hàn tích – Hạt bã đậu có tác dụng gì
Dùng 1 chén bã đậu, 5 chén rượu trắng đem nấu với lửa nhỏ trong vòng 3 ngày 3 đêm cho đến khi khô lại rồi vo thành viên to cỡ hạt đậu. Uống mỗi lần 1 viên/ngày, uống cùng với nước ấm.
Hạt bã đậu có tác dụng gì – Trị chứng tích trệ
80g cáp phấn, 40g hạt bã đậu, 120g hoàng bá đem tất cả đi tán thành bột mịn, trộn thêm ít nước vo thành viên hoàn cỡ hạt đậu đỏ. Mỗi khi dùng thì uống 5 viên/ngày cùng với nước ấm.
Hạt bã đậu có tác dụng gì – Trị hắc lào ghẻ ngứa
Cần chuẩn bị 2-3 hạt bã đậu để nguyên dầu đem giã nát, sau đó bọc lại bằng vải mềm, lăn đều trên vùng da bị tổn thương. Thực hiện ngày 2-3 lần để đạt hiệu quả tốt nhất.
Trị viêm dạ dày cấp kèm đau bụng
Bài 1: Chuẩn bị các dược liệu như bã đậu sương 1g, cát cánh 3g, bối mẫu 3g, đem tất cả tán thành bột mịn. Dùng 0,2g/ngành cùng chung với nước ấm.
Bài 2: Cần có 0,5g bã đậu sương, đinh hương nhục quế mỗi thứ 3g, trầm hương 2g. Đem tất cả dược liệu nghiền thành bột mịn, trộn đều, mỗi lần dùng 0,1-0,5g cùng với nước ấm.
Trị chứng tưa trẻ nhỏ
Đem 1g bã đậu, 0,5g hạt dưa hấu nghiền thành bột mịn, vo thành viên rồi đem đắp ở hai bên thái dương khoảng 10-15 giây thì lấy ra, ngày thực hiện một lần.
Hạt bã đậu có ăn được không?
Trong hạt bã đậu có chứa Crotin gây độc và có thể dẫn đến tử vong nếu dùng quá liều, vì vậy hạt bã đậu không ăn được.
Triệu chứng ngộ độc hạt bã đậu là đau bụng, buồn nôn, nôn, đi tiêu phân toàn nước nhiều lần, cả người cảm thấy lừ đừ mệt mỏi.
Bên cạnh đó, dầu được ép từ hạt bã đậu cũng gây độc nếu dùng quá 20 giọt.
Những lưu ý khi dùng bã đậu
- Phụ nữ có thai và cho con bú tuyệt đối không sử dụng dược liệu bã đậu.
- Người bị táo bón, bệnh thực nhiệt cần hết sức cẩn trong khi sử dụng.
- Bã đậu kị toan tương thảo, hoàng liên, lê lô, đại hoàng, măng lau, tương xị, phản khiên ngưu.
- Không sử dụng quá 20 giọt dầu bã đậu vì sẽ gây tử vong.
- Trong quá trình chế biến bã đậu hãy nhớ luôn mang găng tay, mắt kính bảo vệ vì dầu bã đậu rất nóng sẽ gây bỏng da.
- Nếu dùng bã đậu bị tác dụng tiêu chảy thì có thể dùng hoàng bá, hoàng liên sắc nước uống.
Hạt bã đậu có tác dụng gì, bài thuốc dân gian và những lưu ý khi sử dụng đã được giải đáp qua bài viết. Mong rằng những thông tin trên sẽ giúp bạn đọc có cái nhìn chi tiết hơn, từ đó sử dụng dược liệu đúng cách và hiệu quả.